10.4. Odwrócenie ról środków i celów

    Mit techniki z „Mitów naszych czasów” Umberto Galimbertiego

   Dwieście lat po narodzinach nowoczesnej nauki, dwie refleksje Hegla okazały się decydujące dla ukształtowania wieku techniki. W Nauce logiki pojawia się myśl, że w przyszłości bogactwo nie będzie więcej określane przez „dobra” lecz przez „środki”, ponieważ dobra się zużywają, podczas gdy środki są w stanie tworzyć nowe „dobra”.21
   Nam, wychowanym w świecie uprzemysłowionym, w świecie techniki, stwierdzenie owo wydaje się oczywiste, jednak w tamtych czasach wcale tak nie było. Wystarczy pomyśleć, że zaledwie czterdzieści lat wcześniej, Adam Smith, założyciel ekonomii politycznej w swoich słynnych Badaniach nad naturą i przyczynami bogactwa narodów,22 wskazał jako miernik bogactwa właśnie dobra. W przeciwieństwie do tego Hegel mówi, iż odtąd bogactwo będzie determinowane przez narzędzia, przez maszynerie, przez to co produkuje, nie zaś przez to co jest konsumowane.
   Druga decydująca uwaga Hegla jest następująca: kiedy przybywa pewnego zjawiska /fenomenu/ z punktu widzenia ilościowego, nie ma się do czynienia tylko z przyrostem w porządku ilościowym, lecz otrzymuje się również gruntowną zmianę jakościową.23 Hegel daje bardzo prosty przykład: jeżeli wyrwę sobie jeden włos, jestem kimś kto ma włosy, jeżeli wyrwę sobie dwa włosy, pozostaję nadal kimś kto ma włosy, lecz jeżeli wyrwę sobie wszystkie włosy, stanę się łysy. Czyli dostajemy zmianę jakościową przez sam prosty przyrost ilościowy pewnej czynności.
   Marks przejmuje owe twierdzenie Hegla i aplikuje je do ekonomii. Wszyscy jesteśmy zwykli uważać pieniądz jako środek do realizacji określonych celów, takich jak zaspokojenie potrzeb lub wytwarzanie dóbr. Jednakże, mówi Marks, gdy pieniądza przybywa ilościowo, w pewnym momencie staje się on warunkiem uniwersalnym umożliwiającym zaspokojenie jakiejkolwiek potrzeby i produkcję jakiegokolwiek dobra materialnego, w takiej sytuacji pieniądz nie jest już więcej środkiem, lecz głównym celem, dla osiągnięcia którego możliwa jest nawet rezygnacja z zaspokajania potrzeb i produkcji dóbr materialnych. W ten sposób pieniądz ze środka staje się celem, a to co stanowiło wcześniej cele, staje się narzędziami służącymi do jego zdobywania, mimo to że pieniądz nadal przez wszystkich błędnie uważany jest tylko za środek.24
   Argument Marksa może zostać również zastosowany do techniki. Jeśli technika, jak zauważa Emanuele Severino,25 jest warunkiem uniwersalnym w realizacji jakiegokolwiek zamierzenia, technika nie jest już więcej środkiem, lecz jest pierwszym celem do osiągnięcia, aby potem móc zająć się wszystkimi innymi zamiarami, jakie przy braku technicznego wsparcia, pozostały by tylko marzeniami.
   Byliśmy świadkami upadku Związku Radzieckiego. Często z dużą naiwnością przypisuje się ten upadek przyczynom „humanistycznym”, takim jak warunki materialne życia czy brak swobód obywatelskich i politycznych. Lecz przyczyny humanistyczne nigdy nie determinują wielkich historycznych upadków.
   W początku lat sześćdziesiątych Związek Radziecki posiadał zdolności techniczne porównywalne zdolnościom swego przeciwnika: amerykańskiego kapitalizmu. W tamtych latach, kiedy Amerykanie nie byli jeszcze w stanie wysłać na orbitę swojego satelity, Związek Radziecki miał już wystrzelonego Sputnika. Wtedy upadek Związku Radzieckiego był nie do wyobrażenia. Tymczasem w latach osiemdziesiątych amerykański rozwój techniczny przekroczył poziom osiągalny dla sowietów, co zostało potwierdzone przez Gorbaczowa, który w Reykjavíku namawiał Reagana, aby ten zaniechał realizacji projektu „wojen gwiezdnych”, ponieważ Związek Radziecki nie był zdolny do żadnej adekwatnej kontrpropozycji. W tym momencie Związek Radziecki miał przed sobą już tylko upadek. Zgodnie z tezą Emanuele Severino,26 jeżeli cel, komunizm, może być zrealizowany tylko dzięki zdolnościom technicznym, gdy zaczyna ich brakować, nawet komunizm nie dysponuje więcej żadnym oparciem.
   Kiedy technika staje się tym, bez czego żaden cel nie jest osiągalny, wtedy wszyscy zaczynają jej potrzebować i domagać się pomijając inne cele, ponieważ bez techniki nawet te jawiące się jako najbardziej ogólne – na przykład światowy komunizm albo światowy kapitalizm – nie mogą być zrealizowane. Niesie to z sobą ogromne konsekwencje na planie antropologicznym. Dla jasności wypowiedzi, ograniczę temat tylko do dwóch jego aspektów: polityki i etyki.

następny rozdział

21) G.W.F. Hegel, Wissenschaft der Logik (1812-1816); wyd. polskie: Nauka logiki
22) A. Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (1776); wyd. polskie: Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów
23) G.W.F. Hegel, Wissenschaft der Logik (1812-1816); wyd. polskie: Nauka logiki
24) K. Marx, Oekonomisch-philosophische Manuskripte aus dem Jahre 1844 (1844); wyd. polskie: K. Marks, Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z roku 1844
25) E. Severino, Il destino della tecnica, Razzoli, Milano 1998
26) E. Severino, Il declino del capitalismo, Rizzoli, Milano 1993
  • facebook

inne losowo wybrane posty

reaguj/react